< Rozdział XIII | Spis treści | Rozdział XV >

Rozdział XIV - Zdrowie, oświata, sport, kultura.

Można przyjąć, że w Gorzowie budownictwo dla potrzeb szeroko pojętej służby zdrowia cieszyło się zainteresowaniem władz już od XVIII wieku. W 1772 roku zbudowano w mieście szpital na Przedmieściu Młyńskim, ufundowany przez 11 wdów, natomiast w latach 1799—1801 powstał w Gorzowie okazały Krajowy Dom Ubogich. Była to instytucja przeznaczona dla włóczęgów, ubogich i obłąkanych. Znajdowało, się w niej również więzienie.

Budynek położony był nad Wartą, przed miastem, a imponuje dwudziestotrzyosiową fasadą z wysuniętym pięcioosiowym ryzalitem, rozczłonkowanymi pilastrami i ryzalitami bocznymi. Budynek zachował się do czasów współczesnych i znakomicie służy odmiennym jak w wieku XIX potrzebom (obecnie Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa przy ul. Teatralnej).

Podobny w założeniu był również sierociniec, choć skromniejszy znacznie w rozwiązaniach architektonicznych. Zrujnowany budynek rozebrano i w 1824 roku zbudowano dom murowany, jedenastoosiowy, zdobiony boniowaniem i zwieńczony gzymsem. Centralną trzyosiową partię budynku, w której znajdowało się pierwotne wejście, zamykał trójkątny szczyt.

W sierocińcu mieściło się około 30 wychowanków z miasta i przedmieść, w pierwszym rzędzie pozbawionych matek i ojców. Przebywały w sierocińcu również dzieci żołnierzy. Sierociniec, poza funkcjami wychowawczymi, pełnił również funkcje dydaktyczne. Nauczano religii, chłopców czytania i pisania oraz tkania, dziewczęta — obok przystosowania do przemysłu włókienniczego, nauczano innych przydatnych czynności ważnych w życiu kobiecym. Pobyt dziewcząt w sierocińcu kończył się z chwilą ukończenia 12 lat, chłopców 14 lat.

W 1847 roku, przy obecnej ulicy Szpitalnej, zbudowano szpital, który w zmienionej formie dotrwał do czasów współczesnych, natomiast szpital z 1855 roku usytuowany u wylotu obecnej ulicy Dworcowej, na 40 łóżek, nie zachował się. Wspomnieć wreszcie należy o dużym jak na kilkunastotysięczne miasto obiekcie zbudowanym w latach 1885—1888 przy drodze do Strzelec, dla potrzeb szpitala psychiatrycznego, który pełnił nie tylko funkcje lokalne.

Należy tu dodać informacje o innych inwestycjach, może drobnych, ale dość charakterystycznych. W 1814 roku powstał w Gorzowie zakład dobroczynny, w 1925 roku dom sióstr. Nowy dom sierot zbudowano w 1891 roku przy obecnej ulicy Warszawskiej.

Istotne dla miasta było otwarcie w 1898 roku Instytutu Bakteriologicznego dra Schreibera. Dla potrzeb Instytutu (dla tworzenia surowicy) hodowano 300 koni, bydła i nierogacizny. Ukoronowaniem wysiłków miasta w inwestycjach w dziedzinie zdrowia była budowa szpitala w latach 1902—1904.

Gorzów w XIX stuleciu, kilkudziesięciotysięczne wówczas miasto — charakteryzował się dobrymi rozwiązaniami inwestycyjnymi w służbie zdrowia. Wynikało to z tego, że problem nie pozostał jedynie w gestii instytucji charytatywnych, jak w przypadku wielu innych miast, a stał się przedmiotem zainteresowania władz miejskich, osób prywatnych, państwowych oraz instytucji tworzących placówki w rodzaju Krajowego Domu Ubogich.

Rozwijało się w XIX wieku w mieście również szkolnictwo. Już w latach 1707—1710, dzięki pomocy króla, zbudowano nową szkołę miejską. Usytuowano ją w miejscu dawnego budynku szkolnego. Budynek był okazały, siedemnastoosiowy, dwukondygnacyjny o dachu dwuspadowym,
a przetrwał do momentu przeprowadzenia przez miasto torów kolejowych.

Szkolnictwo w Gorzowie miało tradycję XIV-wieczną. W 1811 roku na bazie istniejącego od 1710 roku liceum utworzono w Gorzowie wyższą szkołę miejską. W 1805 roku uczęszczało do niej 42 uczniów. W 1859 roku przekształcona została ona na gimnazjum i w 1889 roku przejęta została przez państwo. Również w XVIII wieku utworzono w Gorzowie wyższą szkołę dla dziewcząt. Wówczas była to szkoła prywatna, ale w 1861 roku przekształcono ją w miejską, a w 1912 roku na liceum. Średnia szkoła dla chłopców istniała od 1869 roku, podobnie zresztą jak i dla dziewcząt. Były oczywiście w mieście w XIX wieku szkoły elementarne dla dziewcząt i chłopców oddzielnie, natomiast na przedmieściach w latach 1836—1869 istniały tzw. wolne szkoły (Freischulen). W 1873 roku powstało w Gorzowie przysposobienie rzemieślnicze, z którego następnie utworzono szkołę kupiecką.

Z pięciu budynków szkolnych istniejących w połowie XIX wieku w mieście, cztery zbudowano po 1820 roku. Stawiane były na potrzeby szkolnictwa, stąd ich funkcjonalne rozwiązania architektoniczne. W 1907 roku dla dzieci niepełnosprawnych utworzono szkołę specjalną (Hilfschule). Mieściła się ona w budynku dawnego prywatnego liceum. Władze miasta w 1846 roku wydzieliły dla ćwiczeń ruchowych plac blisko dawnych szańców na Zamościu. Stał się on centralnym punktem, na którym rozgrywały się w miesiącach letnich turnieje i gry sportowe.

Halę sportową umieszczono początkowo w magazynie solnym przy Warcie, zaś w 1876 roku przy gimnazjum i miejskiej szkole dla chłopców. Natomiast przy szkole ludowej istniała hala, w której ćwiczono jedynie w miesiącach letnich. Od 1884 roku we wspomnianej hali wydzielono również część dla dziewcząt. Od końca XIX wieku w nowo budowanych szkołach z reguły wznoszono hale sportowe. Plac ćwiczeń, założony w 1846, w związku z budową kolei do Skwierzyny został poważnie zmniejszony i dlatego na potrzeby gimnastyki oddana została łąka w Santocznie. „Łąka gier” została przystosowana do potrzeb uczniów przez samą młodzież.

Ze względu na położenie miasta nad rzeką istniała konieczność wydzielenia bezpiecznych kąpielisk. W 1864 roku otwarto zatem kąpielisko dla mężczyzn, a w 1868 roku - dla kobiet. Miarą rozwoju zorganizowanego ruchu sportowo-gimnastycznego był rozwój instytucji sportowych, W Gorzowie już w 1861 roku założono Męskie Towarzystwo Gimnastyczne. W 1905 roku natomiast powstało towarzystwo gimnastyczne „Vater Jahn”.

Życie kulturalne miasta trudno mierzyć współczesną skalą. Jedynym przejawem istniejącego ruchu kulturalnego w początkach XIX wieku był w Gorzowie teatr. W latach 1816-1847 działał on w kościele garnizonowym, a później w gmachu sądu. W 1873 roku obywatele miasta zawiązali komitet dla budowy gmachu teatru. W 1917 roku oddano do użytku salę koncertową i teatralną przy ul. Teatralnej oraz kawiarnię na świeżym powietrzu.

Muzeum miejskie zapoczątkowało swą działalność w 1873 roku. Wówczas to staraniem dyrektora gimnazjum Babucke oraz nauczyciela Hartmanna umieszczono je w ciasnych pomieszczeniach gimnazjum. Część Muzeum zlokalizowano w szkole dla dziewcząt. Pierwszą wystawę zorganizował archiwista miejski Buchholz w domu miejskim. Wystawa poświęcona była przeszłości miasta. W 1883 roku zbudowano budynek miejskiego Muzeum.

Wydarzeniem dla małego stosunkowo wówczas miasta było zapoczątkowanie wydawania w 1820 roku tygodnika „Neumarkischer Wochen-blatt" oraz otwarcie w 1825 roku drukarni i księgarni.
W 1891 roku zawiązało się w Gorzowie Towarzystwo Miłośników Historii Nowej Marchii, a w 1899 roku założono w mieście bibliotekę wraz z czytelnią.

Budownictwo sakralne w XIX wieku było zdecydowanie mniej intensywne aniżeli inne formy architektoniczne. Wzniesiono w tym okresie dwa domy modlitwy. Synagoga, z XVIII wieku, w następnym wieku nie nadawała się już do użytku. Stąd po 100 latach jej użytkowania rozebrano ją, a na miejscu starej, u zbiegu dzisiejszej ulicy Łaziebnej i Lechitów, wzniesiono staraniem gminy żydowskiej w latach 1853—1954 nową okazałą świątynię w stylu bizantyjskim. Również nieliczna grupa katolików doczekała się własnej świątyni w XIX wieku. W 1855 roku przy obecnej ulicy Warszawskiej zbudowano w stylu neoromańskim, trzynawową bazylikę katolicką. W I połowie XIX wieku prowadzono również prace nad upiększeniem średniowiecznego kościoła parafialnego Najśw. Marii Panny. W 1821 roku usunięto zniekształcające południową fasadę kościoła dobudówki oraz przystąpiono do remontu wnętrza. Imponował szczególnie ołtarz z obrazem Begasa. Sam ołtarz poddano remontowi w 1854 roku. Wspomnieć należy również o pięknej, bogato zdobionej ambonie i pięknie brzmiących organach.

W kilkuwiekowych dziejach miasta wiek XIX, w odróżnieniu od minionych, zapisał się szczególnie w historii Gorzowa. Obok zagadnień natury politycznej czy społecznej zadecydowały o tym w pierwszym rzędzie przemiany gospodarcze zachodzące w Prusach, w regionie i w mieście.

Rozszerzenie terytorium państwa pruskiego w XVIII wieku miało dla miasta — ze względu na jego pograniczne położenie określoną rolę w systemie obrony państwa — poważne znaczenie. Przyłączenie Śląska, Ziemi Nadnoteckiej, Pomorza Gdańskiego, by nie wspomnieć o Wielkopolsce i pozostałych ziemiach polskich, zmieniło zasadniczo położenie Gorzowa pod wieloma względami. Stracił on dotychczasową funkcję strategiczną. Ograniczony murami potencjał miasta, teraz nie obligowany względami obronnymi, mógł wyjść poza tradycyjne rogatki miasta. Zyskiwało na tym zarówno stare miasto, jak i rozwijające się dotychczas żywiołowo przedmieścia, Gorzów wydaje się być znakomitym przykładem upadku znaczenia średniowiecznych obwarowań dla przestrzennego rozwoju miasta. Wprawdzie miasto otoczone murami rozrastało się, ale działo się to jakby na marginesie rozwoju miasta właściwego, bez zbytniego zainteresowania władz miasta, na czym traciło i miasto i przedmieścia.

Zmiana położenia miasta w topografii państwa oraz niektóre inwestycje wodne zmieniły też zasadniczo możliwości rozwoju komunikacji wodnej opierającej się o Wartę. Do XVIII wieku była ona rzeką o znaczeniu lokalnym, natomiast osiemnastowieczne nabytki terytorialne Prus pozwoliły uczynić z tej rzeki ważną arterię na zorganizowanie handlu na skalę komunikacyjną dotychczas nie spotykaną. Bez wątpienia był to również jeden z czynników aktywizujących miasto.

Jednym ze źródeł wzrostu ludności miast pruskich, oczywiście poza tymi, które wynikały z poprawy warunków sanitarnych i higienicznych, zmian w sposobie wyżywienia, zmian zachodzących w medycynie itp. — były reformy społeczne, przeprowadzone w Prusach w początkach wieku XIX. Nie przeceniając ich znaczenia, przyznać trzeba, że reformy te przez zniesienie poddaństwa, utworzenie folwarku kapitalistycznego oraz ograniczenie nadziału ziemi do określonych kategorii gospodarstw, wyrzuciły poza nawias społeczności wiejskiej masy ludności bezrolnej, które swą ruchliwością zapełniały przedmieścia rozwijających się miast. Masy te miały do zaoferowania tysiące rąk do pracy. Drugim czynnikiem gwałtownego rozwoju gospodarczego było przejście z gospodarki typu feudalnego do gospodarki kapitalistycznej. Przyspieszyła ów proces rewolucja techniczna, bezwzględnie wypierająca feudalne sposoby produkcji. Upadło sukiennictwo, nie wytrzymały konkurencji manufaktury, zmieniła się funkcja niektórych gałęzi rzemiosła wobec zaopatrywania rynku tańszymi i mniej pracochłonnymi wytworami produkcji fabrycznej. Miary rewolucji naukowo-technicznej dopełniał rozwój komunikacji, przybliżający zarówno rynki zbytu jak surowcowe.

Społeczeństwo miasta weszło w XIX wiek z feudalnymi urządzeniami i feudalną strukturą społeczną. W pierwszym rzędzie z urządzeniami, które w tak dokuczliwy sposób utrudniały kapitalistyczny rozwój miasta jak przepisy cechowe oraz przepisy stanowe. Ustawodawstwo pruskie z początku XIX wieku utrudnienia powyższe złamało, ale nie działało automatycznie. To nie ustawodawstwo tworzyło nowoczesną strukturą społeczną, lecz systematyczny, z roku na rok następujący wzrost liczby ludności pracującej oraz postępujący z roku na rok rozwój przemysłu. W krótkim stosunkowo czasie zmieniła się struktura społeczna miasta. Zanika pojęcie patrycjatu miejskiego, rzemieślnicy schodzą na dalszy plan w działalności gospodarczej, w ich miejsce pojawia się w Gorzowie nieliczna, ale prężna burżuazja oraz podstawa nowoczesnej gospodarki kapitalistycznej — proletariat fabryczny.

W wieku XIX kształtował się współczesny charakter miasta Gorzowa. Po likwidacji bowiem obwarowań miejskich, wytyczono kierunki rozwoju przestrzennego na przyszłość. Przyznać trzeba, że w niektórych kierunkach myśl twórców dziewiętnastowiecznych wyprzedzała ówczesną epokę, jak choćby starania o zapewnienie miastu rozległych terenów zielonych. W XIX wieku zlokalizowano w Gorzowie, wiodące w następnym półtorawieczu podstawowe zakłady przemysłowe, powstające najczęściej na peryferiach miasta. Odegrały one również poważną rolę miastotwórczą, bowiem wokół powstających zakładów wyrastały kolonie domów należących do pracowników zakładów.

Wydarzenia polityczne w Prusach na przestrzeni wieku XIX nie wpłynęły na kierunki rozwoju miasta w tym okresie. Jednak pośrednio mieszkańcy miasta niewątpliwie odczuwali ich skutki jak np. wojen napoleońskich, czy ruchów społecznych związanych z wydarzeniami w okresie Wiosny Ludów. Jedynie konsekwencje związane ze zwycięstwem Prus w wojnie z Francją odczuwalne były również w Gorzowie, rozwój bowiem gospodarczy miasta w ostatnich dziesiątkach XIX wieku miał ścisły związek z kontrybucją spłacaną przez Francję na rzecz Niemiec.

Dnia 1 sierpnia 1914 roku wybuchła I wojna światowa. Ze względu na totalny sposób jej prowadzenia, ale jednocześnie euforię, jaką wzbudziła ona w społeczeństwie niemieckim, Gorzów od początku wciągnięty został w jej tryby. Zewnętrznymi objawami atmosfery wojennej w mieście oddalonym przecież od walczących frontów były wojskowe transporty kolejowe biegnące bądź to w kierunku zachodnim, bądź w kierunku północno-wschodnim i rzesze uciekinierów, przybywających z terenów objętych działaniami wojennymi z Prus Wschodnich. Jednocześnie jednak działania wojenne dotknęły bezpośrednio mieszkańców Gorzowa. Z miasta i powiatu w pierwszych miesiącach wojny na front udało się 1600 ochotników. W mieście zaczęto prowadzić zbiórki metali na rzecz wojny (w 1915 roku zebrano 79 260 kg). Z upływem lat wojna nasilała konieczność przystosowywania się do coraz skromniejszego życia. Jej potrzeby nakazywały rezygnować społeczeństwu z poziomu życia osiągniętego przed wybuchem wojny. Proza dnia codziennego zastąpiła początkowy entuzjazm. Z trudem i rezygnacją społeczeństwo przystosowało się do potrzeb chwili.